دایرة المعارف تشیع (کتاب)

دایرةالمعارف تشیع، مجموعه‌ای از مقالات نظام‌مند به ترتیب الفبایی، در قلمرو مطالعات، فرهنگ و تمدن شیعه که در ایران نوشته می‌شود. این مجموعه که قرار است شامل حدود بیست هزار مقاله تألیفی باشد، از سال ۱۳۶۲ش شروع شده و تدوین آن ادامه دارد. تاکنون ۱۵ جلد از این مجموعه منتشر شده است. شرح مفاهیم کلیدی قرآن، شرح احادیث معروف، زندگی‌نامه چهره‌های شناخته‌شده اسلام و تشیع، اصطلاحات عرفانی و معرفی رجال و حوادث تاریخی مهم شیعی، از جمله موضوعات این دایرة المعارف است. مهدی محقق، صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، سرپرستان و فهیمه محبی انجدانی، پشتیبان اصلی مالی این مجموعه بوده است. بر برخی از مقالات آن انتقاداتی وارد شده است.

تاریخچه

طرح تدوین دایرة المعارف تشیع با انگیزه شناساندن مذهب تشیع در اواخر ۱۳۶۰ش و اوایل ۱۳۶۱ش تهیه و نخستین جلد آن در ۱۳۶۶ش منتشر شد. این دایرةالمعارف ابتدا با سرمایه مالی ابوالفضل تولیت پس از تأسیس بنیاد اسلامی طاهر و با نظارت علمی مهدی محقق و همکاری کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی آغاز به‌کار کرد، اما پس از چندی (از ۱۳۶۲ش) که از مهدی محقق برای طرح‌ریزی دانشنامه جهان اسلام دعوت شد، سیداحمد صدر حاج‌سید جوادی سرپرستی آن را برعهده گرفت و همچنان با همکاری کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی کار تدوین دایرة المعارف تشیع را پی گرفت.

پس از چاپ دو جلد از این مجموعه در پی بروز مشکلات مالی، انتشار مجلدات بعدی به‌تعویق افتاد تا آنکه فهیمه محبی انجدانی که مدیر بنیاد خیریه شط بود، مدیریت مالی و اجرایی دایرة المعارف تشیع را به مدت دو دهه یعنی تا پیش از وفاتش در ۱۳۸۸ش و تا زمان انتشار جلد ۱۳ دایرة المعارف برعهده گرفت. از آن پس انتشارات حکمت امتیاز انتشار دایرةالمعارف تشیع را خریداری کرد و جلد ۱۴ آن را که با مقاله «کربلا» آغاز و به مقاله «لیلة المبیت» ختم می‌شود، در ۱۳۹۰ش منتشر کرد.این دایرة المعارف که دربردارنده حدود بیست هزار مقاله تألیفی است، به‌ ترتیب الفبای فارسی (آ مقدم بر الف و واو مقدم بر هاء) تنظیم شده‌است. پس از درگذشت حاج سید جوادی در سال ۱۳۹۲، بهاءالدین خرمشاهی و کامران فانی سرپرستی مجموعه را به عهده دارند. در برنامه‌ریزی اولیه قرار بود این اثر در ۱۵ جلد تمام شود، اما مدخل‌های مربوط به حرف «ی» همچنان باقی مانده و تکمیل این مجموعه ادامه دارد.

موضوعات

دامنه مطالب دایرة المعارف تشیع چنان‌که در طرح تدوین آن آمده، شامل این امور است: شرح مفاهیم کلیدی و اعلام قرآن کریم، مفاهیم کلیدی نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه، شرح احوال معصومین(ع) و شیعیان آن‌ها، صحابه، تابعین، امامزادگان، رجال، خاندان‌های شیعی، آثار و کتاب‌های تألیفی شیعی، اصطلاحات علوم حدیث، فقه، اصول فقه و کلامِ شیعه و‌گاه تطبیق آن‌ها با سایر مذاهب، معرفی فرقه‌های شیعی، اصطلاحات منطقی، فلسفی و عرفانی، حوادث مهم تاریخ اسلام و شیعه، بناهای مهم تاریخی، معرفی اماکن جغرافیایی، و نیز توصیف نهادهای اجتماعی که براساس قوانین دینی بنیان‌گذاری شده‌است.

ضوابط انتخاب مدخل ها

بنابه اعلام مسئولین این مجموعه، ضوابط و معیارهایی که در‌ انتخاب‌ این مدخل‌ها به کار رفته بدین قرار است:

  • الف: چون از کلمه شیعه و تشیع معنی عام آن یعنی «کُل مَن یتولّی علیا و اهل‌ بیته» در نظر گرفته شده، از فِرق‌ مختلف‌ شیعه و عقاید اساسی آنان یاد شده است. البته تکیه اساسی بر شیعه اثنی عشری است.
  • ب: از دانشمندان بزرگ دیگر فرق شیعه همچون زیدیه‌ و اسماعیلیه و آثار و عقایدشان‌ به طور اجمال یاد شده و دانشمندان اهل تسنن نیز که در نشر آثار علوی سهمی داشته‌اند ذکر گردیده‌اند.
  • ج: آنانکه آثارشان مورد رد و نقض دانشمندان شیعه قرار گرفته و یا‌ کسانی که با شیعه مناقضات و مناظراتی داشته و به مخالفت با تشیع برخاسته‌اند، معرفی شده‌اند.
  • د: رجالی که تشیع آن‌ها مورد شک است یاد شده‌اند‌ تا‌ تحقیق بیشتری‌ درباره آن‌ها صورت گیرد.
  • ه: در بیان و توضیح مفاهیم و معانی و شرح اعلام و غیره البته‌ همه جا تکیه اصلی بر منابع اصیل شیعه بوده است ولی‌ از‌ جهت‌ تطبیق و مقایسه و نیز تکمیل و تأیید از منابع معتبری که به وسیله دانشمندان غیر شیعی ‌نوشته‌ شده نیز همواره استفاده شده است.
  • و: از آنجا که ایران مرکز تشیع است‌ و این‌ دایرة المعارف نیز به زبان فارسی و نخست برای ایرانیان نوشته شده، به فرهنگ ایران اسلامی‌ توجهی خاص مبذول شده است.

نویسندگان

بیش از صد مؤلف و پژوهشگر در تدوین دایرة المعارف تشیع مشارکت داشته‌اند. پرویز اذکایی، حسن انوشه، شهرام پازوکی، سیدمهدی حائری قزوینی، عبدالحسین شهیدی صالحی، سیدمحمد حسینی، ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، حسین قریشان‌لو، اصغر دادبه، محمدصادق نصیری و پرویز ورجاوند و نیز درگذشتگانی چون مرتضی اسعدی، محمدحسین روحانی، عباس زریاب‌خوئی، حسین کریمان و محمدحسین مشایخ فریدنی از مؤلفان اصلی مجموعه به شمار می‌روند.

چنان‌که در طرح تدوین دایرة المعارف تشیع قید شده هیئت تحریریه، مؤلفان خود را ملزم به رعایت قواعدی کلی در تدوین آن نموده‌اند. ازجمله پیراسته‌بودن مقاله از عقیده شخصی مؤلف، مستندبودن مقاله به منابع شیعی و درصورت لزوم استناد به منابع اهل سنّت، اتخاذ رویکرد توصیفی تاریخی در تدوین مقالات و در مواقع لزوم اخذ رویکرد تحلیلی انتقادی، رعایت حجم پیشنهادی در تألیف مقالات، رعایت قواعد رسم‌الخط و قواعد کتابشناسی دایرة المعارف.

مدخل ها

برخی از مدخل‌های هر جلد:

انتقادات

رسول جعفریان در سال ۱۳۹۱ با انتشار چند مطلب پیاپی در سایت خبرآنلاین برخی از مطالب این مجموعه را جعلی و بی‌اساس دانست.دبیرخانه دائرةالمعارف تشیع طی نامه‌ای اشتباهات را پذیرفته و آن‌ را ناشی از خطای ویراستاران دائرةالمعارف دانست براساس این نامه مسولین دایرة المعارف گفته بودند که در چاپ‌های بعدی اشتباهات را تصحیح خواهند کرد.

خرمشاهی با ناراحتی از برخی از انتقاد‌ها می‌گوید خیلی‌ها به خانم محبی گفته‌اند «اگر آقای دکتر صدر حاج سیدجوادی در این دائره المعارف نبود، ما از این مجموعه حمایت جدی می‌کردیم.» خرمشاهی ادامه داده است که احسان یارشاطر از ایرانشناسان در اروپا، با دیدن این دائرة المعارف گفته بود، فکر کنم تمام امکانات جمهوری اسلامی برای انتشار این اثر به کار گرفته شده است. بنده پیغام فرستادم بله، تمام امکانات را به کار گرفته‌اند، البته برای منتشر نشدن این دائرة المعارف.

جستارهای وابسته

  • دائرة المعارف بزرگ اسلامی
  • دانشنامه جهان اسلام

پانویس

  1. گفتگو با صدر حاج سیدجوادی، کتاب ماه کلیات، اسفند ۱۳۷۹ و فروردین ۱۳۸۰ - شماره ۳۹ و ۴۰.
  2. بنیاد اسلامی طاهر و دایرة المعارف تشیع، کیهان فرهنگی، مهر ۱۳۶۶ - شماره ۴۳.
  3. بنیاد اسلامی طاهر و دایرة المعارف تشیع، کیهان فرهنگی، مهر ۱۳۶۶ - شماره ۴۳.
  4. دایرة المعارف تشیع، ج اول، ۱۳۸۰، ص۲۸ و ۲۹.
  5. دایرة المعارف تشیع، ج اول، ۱۳۸۰.
  6. دایرة المعارف تشیع، ج دوم، ۱۳۶۹.
  7. دایرة المعارف تشیع، ج سوم، ۱۳۸۰.
  8. دایرة المعارف تشیع، ج چهارم، ۱۳۷۷.
  9. دایرة المعارف تشیع، پنجم، ۱۳۸۰.
  10. دایرة المعارف تشیع، ج ششم، ۱۳۸۰.
  11. دایرة المعارف تشیع، ج هفتم، ۱۳۸۰.
  12. دایرة المعارف تشیع، ج هشتم، ۱۳۷۹.
  13. دایرة المعارف تشیع، ج نهم، ۱۳۹۰.
  14. دایرة المعارف تشیع، ج دهم، ۱۳۹۰.
  15. دایرة المعارف تشیع، ج یازدهم، ۱۳۹۰.
  16. دایرة المعارف تشیع، ج دوازدهم، ۱۳۹۰.
  17. دایرة المعارف تشیع، ج سیزدهم، ۱۳۹۰.
  18. دایرة المعارف تشیع، ج چهاردهم، ۱۳۹۰.
  19. دایرة المعارف تشیع، ج پانزدهم، ۱۳۹۴.

منابع

  • گفتگو با صدرحاج سیدجوادی، کتاب ماه کلیات، اسفند ۱۳۷۹ و فروردین ۱۳۸۰ - شماره ۳۹ و ۴۰.
  • بنیاد اسلامی طاهر و دایرة المعارف تشیع، کیهان فرهنگی، مهر ۱۳۶۶ - شماره ۴۳.
  • دایرةالمعارف تشیع، ج اول، ۱۳۸۰، نشر شهید سعید محبی.
  • دایرة المعارف تشیع، ج دوم، ۱۳۶۹، نشر سازمان دایرة المعارف تشیع.
  • دایرة المعارف تشیع، ج سوم، ۱۳۸۰، نشر شهید سعید محبی.
  • دایرة المعارف تشیع، ج چهارم، ۱۳۷۷، نشر شهید سعید محبی.
  • دایرة المعارف تشیع، پنجم، ۱۳۸۰، نشر شهید سعید محبی.
  • دایرة المعارف تشیع، ج ششم، ۱۳۸۰، نشر شهید سعید محبی.
  • دایرة المعارف تشیع، ج هفتم، ۱۳۸۰، نشر شهید سعید محبی.
  • دایرة المعارف تشیع، ج هشتم، ۱۳۷۹، نشر شهید سعید محبی.
  • دایرة المعارف تشیع، ج نهم، ۱۳۹۰، انتشارات نهم.
  • دایرة المعارف تشیع، ج دهم، ۱۳۹۰، انتشارات حکمت.
  • دایرة المعارف تشیع، ج یازدهم، ۱۳۹۰، انتشارات حکمت.
  • دایرة المعارف تشیع، ج دوازدهم، ۱۳۹۰، انتشارات حکمت.
  • دایرة المعارف تشیع، ج سیزدهم، ۱۳۹۰، انتشارات حکمت.
  • دایرة المعارف تشیع، ج چهاردهم، ۱۳۹۰، انتشارات حکمت.
  • دایرة المعارف تشیع، ج پانزدهم، ۱۳۹۴، انتشارات حکمت.
  • جعفریان، رسول، ، تاریخ بازدید ۱۳۹۵/۸/۱۰.
  • جفریان، رسول، ، تاریخ بازدید ۱۳۹۵/۸/۱۰.
  • جعفریان، رسول، ، تاریخ بازدید ۱۳۹۵/۸/۱۰.
  • جعفریان، رسول، ، تاریخ بازدید ۱۳۹۵/۸/۱۰.
  • جعفریان، رسول، ، تاریخ بازدید ۱۳۹۵/۸/۱۰.
  • جعفریان، رسول، ، تاریخ بازدید ۱۳۹۵/۸/۱۰.
  • ، تاریخ بازدید ۱۳۹۵/۸/۱۰.
  • گفتگو با خرمشاهی، ، تاریخ بازدید ۱۳۹۵/۸/۱۰.